Köl-Tigin Yazıtına Yapılan Eklemeler Üzerine

(Yrd. Doç.Cengiz Alyılmaz)

Sayın Hulki Cevizoğlu’nun ATV’de yaptığı Ceviz Kabuğu programlarına konuk olan inşaat Yüksek Mühendisi Kâzım Mirşan özellikle Göktürkler hakkında kabul edilmesi pek mümkün olmayan değişik görüşler ileri sürmüş ve bu görüşleri Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya ile benim tarafımdan da ağır bir şekilde eleştirilmiştir. Bu eleştiriler H. Cevizoğlu tarafından Tarih Türklerde Başlar, Türk Dilinin Kökeni başlığı ile yayımlanan TV sohbetlerinin zabıtlarında açıkça görülür.(1)

Bu zabıtlar okunduğu zaman K. Mirşan’ın Türkiye’deki üniversite hocalarını orijinal araştırma ve inceleme yapmayan, Batı âlimlerinin kopyacısı vs. şekillerde itham ettiği de görülmektedir. Ancak gerçek hiçbir zaman böyle değildir. Bir örnek vermek gerekirse:

Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya “Köl Tigin yazıtı ne zaman yazıldı ve dikildi?” başlıklı makalesini Orkun’un 57. sayısında yayımladı. Osman Fikri Sertkaya, bu makalesinde Köl Tigin yazıtındaki Çince ve Türkçe yazılan tarih kayıtlarından ve yazıt üzerinde araştırma ve incelemeler yapan bazı bilim adamlarının görüşlerinden hareketle, Köl Tigin yazıtının yazılış ve dikiliş tarihini dikkatlere tekrar sundu.

Makalede, “Köl Tigin yazıtının Köktürk harfli metinleri henüz çözümlenmeden ve çözümlendikten sonra Çince (batı) yüzü üzerinde sahalarında son derece uzman bilim adamları tarafından araştırma ve incelemeler yapıldığı, yazıtın yazılış ve dikiliş tarihleriyle ilgili bilgileri içeren makale ve kitaplar yayımlandığı, bu yayımlarda yazıtın tarihlendirilmesiyle ilgili birbirine yakın sonuçların ortaya konulduğu” kaydedilmiştir. Çince ve Türkçe tarih kayıtları Sertkaya tarafından da Türkiye Türkçesine çevirilip karşılaştırılmış ve Köl Tigin yazıtının kesin tarihlendirilmesi yapılıp K. Mirşan’ın sıra dışı görüşleri cevaplandırılmıştır.(2)

Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) tarafından yürütülen Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi kapsamında 1997-2001 yılları arasında, Köl Tigin yazıtının epigrafik belgelemeleri tarafımdan gerçekleştirilirken, bu yazıta dikilişinden sonraki yıllarda bazı eklemelerin yapıldığını tespit etmiştim. Bu tespitimi TİKA’ya sunduğum raporlarda da özellikle belirtmiştim. Ancak 1997 yılından bu yana Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi’ne ait hiçbir rapor TİKA tarafından yayımlanmadığı için söz konusu tespitlerim ne yazık ki, aydınlarımızın istifadesinden hep uzak kaldı.

Köl Tigin yazıtına yapılan eklemelerin hem yazıtın dikiliş tarihi, hem de bulunduğu coğrafya ile ilgili önemli bilgileri içermesinden dolayı 25-29 Eylül 2000 tarihleri arasında Çeşme/İzmir’de yapılan Uluslar Arası IV. Türk Dili Kurultayı’nda “Köl Tigin yazıtına sonradan yapılan eklemeler” başlıklı bir bildiri sunmuş ve yazıtın ana metninde olmayıp sonradan eklenen ifadeleri “Köktürk Harfli Türkçe Eklemeler” ve “Çince Eklemeler” başlıkları altında inceleyerek konuya ilim âleminin dikkatini çekmiştim. Bu bildirinin esasını, (TİKA’ya sunmuş olduğum raporlarda da belirtiğim üzere) Köl Tigin yazıtının doğu ve batı yüzlerine sonradan yapılan Çince ve Türkçe (Köktürkçe) eklemeler oluşturmaktaydı.

Slaytlar eşliğinde sunduğum bildiri metnini yayımlanmak üzere daha sonra fotoğraflarıyla birlikte Türk Dil Kurumu’na verdim. Ancak, aradan iki yılı aşkın bir süre geçmesine rağmen kurultaya katılan bazı bilim adamlarının bildirilerini teslim etmemeleri yüzünden, Uluslar Arası IV. Türk Dili Kurultayı’nın bildirileri daha yayımlanamadı. Dolayısıyla bildirim izde sunmuş olduğumuz bilgiler de ne yazık ki, zamanında konunun ilgililerine ulaştırılamadı. Şimdi bu makalemle konuyu aydınlarımızla paylaşıyorum ve Köl Tigin yazıtının dikiliş tarihiyle ilgili son zamanlarda yaşanan tartışmalara açıklık getirmesi düşüncesiyle söz konusu bildiri metninin bazı bölümlerini aynen dikkatlere sunmanın faydalı olacağına inanıyorum.

YAZITIN BATI ve DOĞU YÜZÜNE YAPILAN ÇİNCE EKLEMELER

Yazıtın batı yüzünde yazı karakterleri ve tanzimleri hem birbirlerinden, hem de yazıtın orijinalindeki Çince karakterlerden farklı iki ayrı ekleme bulunmaktadır. Bunlardan ilki yazıtın dikiliş tarihiyle; diğeri ise, Mançu devlet adamı Sandoo’nun yazıtın üzerine yaptırdığı bina ile ilgili bilgileri içermektedir.

Yazıtın dikiliş tarihiyle ilgili ekleme

Yazıtın sol kenar süslemelerine yakın bir yerde, yukarıdan aşağıya doğru seyrek bir şekilde sıralanan bu Çince metinde, T‘ang hanedanının iş başında olduğu belirtildikten sonra, yazıtın dikiliş tarihi hakkında bilgi verilmektedir. Bu ekleme, birçok bilim adamı tarafından okunmuş ve Batı dillerine tercüme edilmiştir(3).

Radloff Atlası’ndaki belgelemelerde de yer alan bu metin, kanaatimizce yazıtın batı yüzü yazıldıktan kısa bir süre sonra T’ang İmparatoru Hiuan Tsong adına külliyeyi ziyaret eden Çinli elçiler tarafından eklenmiştir.

Mançu devlet adamı Sandoo’nun yaptığı ekleme

Köl Tigin yazıtının batı yüzüne, Mançu devlet adamı Sandoo tarafından yazdırılan Çince metin de yukarıdan aşağıya doğru sıralanmıştır. Ancak bu metin, diğerine oranla daha özenle ve daha sık yazılmıştır. Radloff’un belgelemeleri sırasında henüz yazılmamış olduğu anlaşılan metnin yeri Radloff Atlası’nda boş olup herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Bu metnin, Radloff belgelemeler yapıp, atlasını yayımladıktan sonraki bir dönemde, yani Mançu devlet adamı Sandoo’nun Köl Tigin külliyesini ve yazıtını ziyaretinden sonraki bir tarihte yazıta eklendiği anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili yapmış olduğum araştırma ve incelemelerde, Mançu devlet adamı Sandoo’ya ait metnin, “3. yılda (yani 1911 yılında), yazıtı korumak amacıyla, yazıtın üzerine bina yapıldığına dair bilgileri” içerdiğini tespit ettim.(4)

Sandoo’nun yazıtın üzerine yaptırdığı binayla ilgili olarak, (söz konusu binanın yapılışından yaklaşık on yıl sonra) Vilhelm Thomsen, “Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler” adlı makalesinde şunları kaydetmektedir: “… Çinliler, bunun etrafına bir hangar inşa ederek, yalnız Çince kitabe tarafına gelen cephesini açık bırakmışlar ve evvelce diğer taraflarından hangarı taşa o kadar yakın bir surette inşa etmişler ki, arasından geçilmiyor imiş; fakat sonradan vaki olan şikâyetler üzerine hangar biraz daha tevsi edilmiş, öyle ki, şimdi herhangi bir suretle ışık temin edildiği taktirde geçilebiliyormuş.”(5)

Hem Vilhelm Thomsen tarafından kaydedilenler, hem de Köl Tigin yazıtının içinde yer aldığı külliyede bugün bile sapasağlam duran bazı kiremitler, tuğlalar, döşemeler vd. Sandoo tarafından buraya bina yapıldığını doğrulamaktadır. Bugün külliyenin içinde bulunan ve külliyenin orijinaline ait olduğu sanılan tuğlaların, kiremitlerin, parkelerin ve künklerin bir kısmı Sandoo tarafından yaptırılan binaya aittir.(6)

1.2. Yazıtın doğu yüzüneyapılan Çince ekleme

Köl Tigin yazıtının doğu yüzü esas itibarıyla Köktürk harfli Türkçe metinden oluşmaktadır. Ancak yazıtın doğu yüzündeki tepelikte yer alan dağ keçisi ~ teke damgasının burun kısmına, yukarıdan aşağıya doğru tek satırlık Çince bir cümle eklenmiştir. Söz konusu cümle, oldukça küçük ve ince karakterli Çin el yazısı stiliyle yazıldığı için bugüne kadar araştırmacıların dikkatini pek fazla çekmemiştir. “3. yılın 8. ayında, Huan Po’lu (Huan Po’da yaşayan) Çin’i, resmî (bir) görevle (buradan) geçerken, törelere saygı gösterip bu yazıyı kazıdı (yazdı)” anlamındaki Çince metni içeren bu eklemenin 1911 yılında, yazıtı ziyaret eden “üst düzey bir Çin devlet görevlisi” tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır.(7)

KÖL TİGİN YAZITINA TÜRKÇE EKLEMELER

Yazıt’ın batı yüzü, Köl Tigin’in ölümü dolayısıyla devrin T‘ang İmparatoru Hiuan Tsong tarafından söylenen ve evrenin düzeninden, Köl Tigin’in saygın kişiliğinden, barışın öneminden bahseden Çince bir metni içermektedir. Ancak bu yüze, yazıtın dikilişinden kısa bir süre sonra, Köktürk harfli Türkçe eklemeler yapılmıştır.

Yazıtın batı yüzünün sağ tarafında, yukarıdan aşağıya doğru sıralanmış söz konusu eklemelerin karakterleri, yazıtın orijinalindeki (Köktürk harfli yüzeylerindeki) yazı karakterinden farklıdır. Bu eklemeler, büyük bir ihtimalle yazıtın dikilişinden kısa bir süre sonra, yazıtı ziyaret eden üst düzey kişi / kişiler (Türk kağan ve kumandanları) tarafından yapılmış olmalıdır. Yazıların karakterlerinin birbirinden farklı oluşu, yazıtta Köktürk harfli iki ayrı eklemenin bulunduğunu ve söz konusu eklemelerin farklı zamanlarda ve farklı kişiler tarafından yapılmış olabileceğini düşündürmektedir:

kurıdın (s)ogud örti inim köl tigin … işig küçüg birtük üçün türük bilge kagan (ay)ukı(ñ)a inim köl tiginig küzedü olurtum: (Batıda Soğdlar baş kaldırdı. Kardeşim Köl Tigin … (ölesiye yitesiye) hizmet ettiği için, Türk Bilge Kağan mülkünde kardeşim Köl Tigin’i gözeterek, hükümdar olarak oturdum).(8)

inançu apa yargan tarkan atıg (bi)rtim (an)ı ögtürt(üm): (Ona) Inançu Apa Yargan Tarkan unvanını verdim; onu övdürdüm.

Yukarıda dikkatlere sunulan ve yazıtın dikilişinden kısa süre sonra yazıldığı anlaşılan Köktürk harfli Türkçe eklemelerin, yazıtın orijinalindeki metinlerden ayrı olarak değerlendirilmesi daha yerinde olacaktır.

SONUÇ VE TEKLİFLER

1- Köl Tigin yazıtının doğu ve batı yüzlerinde birbirinden farklı zamanlarda farklı kişi / kişiler tarafından yazıldığı anlaşılan eklemeler bulunmaktadır. Gerek Köl Tigin mezar külliyesinin ziyaret edilmesi sonucunda yazıta yapılan bu eklemeler; gerek yazıtın batı yüzündeki T‘ang İmparatoru’na ait mesajın içeriği; gerekse Köl Tigin yazıtının güney yüzündeki Bilge Kağan’a ait aşağıdaki ifadeler, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının merkezî bir yere dikildiğini, devrin işlek yollarından birinin buradan geçtiğini düşündürmektedir:

on-ok oglıña tatıña tegi bunı körü biliñ beñgü taş tokıtdım yaguk el erser, ança takı erig yerte irser ança erig yerte beñgü taş tokıtdım bititdim anı körüp ança biliñ: On-Ok oğullarına (ve) yabancılarına kadar (hepiniz) bunları görüp öğrenin. Ebedî taş hâkkettirdim. (Burası) yakın (bir) mevki olduğundan, ayrıca kolay erişilir (bir) yer olduğundan, böyle kolay erişilir (bir) yerde ebedî taş hâkkettirdim, yazdırttım. Onu görüp öylece bilin (ve öğrenin). G 12-13

“… Gelecek hadsiz hesapsız nesillerin dimağlarında onların müşterek muvaffakiyetlerinin şaşaası her gün yeniden canlansın diye, uzakta ve yakında bulunan herkesin bunu öğrenmesi için bilhassa muhteşem bir yazıt diktik”.(9) B 24-25

Bu sebeple yazıtların bulunduğu coğrafyayla ve bu coğrafyadan geçen yollarla iligili ayrıntılı araştırma ve incelemeler mutlaka yapılmalıdır.

2- Köl Tigin yazıtına yapılan “eklemeler”in içeriği, (tabiî olarak) yazıtın orijinalinden farklıdır. Bu yüzden, bundan sonra yapılacak çalışmalarda söz konusu eklemelerin yazıtın orijinalindeki metinlerden ayrı olarak ele alınıp incelenmesi ve değerlendirilmesi daha yerinde olacaktır.

3- Köl Tigin yazıtının batı yüzündeki bilgiler, Türk kültür ve medeniyeti açısından en az diğer yüzlerdekiler kadar değerlidir. Bu sebeple:

a. Bundan sonra yapılacak çalışmalarda yazıtın batı yüzünün (Çince yüzünün) içeriği, özellikleri ve önemi hakkında da bilgi verilmelidir.

b. Köl Tigin yazıtının batı yüzüyle ilgili olarak yayımlanan yabancı kaynaklı eserler, daha fazla vakit geçirilmeden Türkçe’ye çevrilmelidir.

DİPNOTLARI

(1) Hulki Cevizoğlu, Tarih Türklerde Başlar, Türk Dilinin Kökeni, Ceviz Kabuğu Yayınları, Ankara, 2002, 320 s.

(2) Ayrıntılı bilgi için bk. Osman Fikri Sertkaya, “Köl Tigin yazıtı ne zaman yazıldı ve dikildi?”, Orkun, Türkçü Dergi, sa. 57, İstanbul, 2002, s. 18-21.

(3) Söz konusu eklemede: “Yazıt, Büyük T‘ang İmparatorluğu’nun K’ai-yuan devrinin 20. yılında; devrî takvime göre Jen-chen’de; Sin-tch’eou denilen 12. ayda; yeni ayda, Ting-wei denilen 7. günde dikildi” denilmektedir. Konuyla ilgili araştırma ve inceleme yapan bilim adamlarının çoğu bu ifadelerin 732 yılını gösterdiği hususunda birleşmektedirler. Ancak bu tarihin 732 yılının hangi ayına ve gününe tekabül ettiği hususunda tartışmalar bulunmaktadır. Hem bu ekleme ile ilgili yayınlar, hem de tarihlendirme ile ilgili tartışmalar için bk.: 1) G. Schlegel, “La Stele Funeraire du Teghin Giogh Et ses Copites Et Traducteurs Chinois, Russes Et Allemands”, Journal de la Société Finno-Ougrienne, III, Helsinki, 1892.; 2) K. Shiratori, “Die chinesische Inschrift auf dem Gedenkstein des K‘üe-t‘e-k‘in am Orkhon”, Tokyo, 1899, s. 45-49.; 3) L. Bazin, Les Systemes Chronologiques dans Le Monde Turc Ancien, Budapeşte-Paris, 1991, s. 136-150.; 4) H. N. Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara, 1994, s. 80-84.

(4) Bu konuda bk. 1) Luvsandorjiin Bold, Bnmau-ın Nutag Dah’ Hadnı Biçees (Tureg Biçgiin Dursgal), Ulaanbaatar, 1990, s. 46-47; 2) Takao Moriyasu, – Ayudai, Ochir, Mongol Nutag Dah’ Tuuh Soyelın Dursgal, Ulaanbaatar, 1999, s. 214-216.

(5) Vilhelm, Thomsen, “Moğolistandaki Türkçe Kitabeler”, Türkiyat Mecmuası, III, İstanbul, 1935, s. 81-118, (Çeviren: Ragıp Hulûsi).

(6) Moğolistan’ın Çin-Mançu egemenliği altında bulunduğu yıllarda, “Moğolistan temsilcisi” olarak görev yapan ve edebiyata, sanata, tarihe karşı büyük ilgi duyan Sandoo, Moğolistan’daki diğer tarihî eserlerin (anıtların, yazıtların) korunabilmesi için de olağanüstü gayret sarf etmiştir.

(7) Bu konuda ayrıca bk. 1) Luvsandorjiin Bold, Bnmau-ın Nutag Dah’ Hadnı Biçees (Tureg Biçgiin Dursgal), Ulaanbaatar, 1990, s. 46-47.; 2) Luvsandambın Daşnyam-Ayudai Ochır, vd., Mongol Nutag Dah’ Tuuh Soyelın Dursgal, Ulaanbaatar, 1999, s. 214-216.

(8) Okuma ve anlamlandırmalarda Prof. Dr. Talat Tekin’in Orhon Yazıtları (Ankara, 1988) adlı eseri esas alınmıştır.

(9) Köl Tigin yazıtının Çince yüzünde geçen bu cümlenin başı ve sonu için bk.: 1) Hüseyin Namık Orkun, a. g. e., s. 83-84; 2) G., Schlegel, a. g. e., s. 39-41.

BİBLİYOGRAFYA*

Cengiz Alyılmaz, “Orhun Yazıtları”, Türkler Ansiklopedisi, III, Ankara, 2002, s. 754-764.
Saadettin Gömeç, Kök Türk Tarihi, Ankara, 1999.
Platon Mihailoviç Melioranskiy, “Pamyatnik v çest Kul’ tegina”, Zapiski Vostoçnogo, Otdeleniya Russkogo Ar¿eologiçeskogo Obşestva, XII, 1990, s. 1-140.
Takao Moriyasu-Ayudai Ochir, Provisional Report of Researches on Historical Sites and In******ions in Mongolia from 1996 to 1998, Tokyo, 1999, s. 214-216.
Wilhelm Radloff, Atlas’ Drevnostey Mongoli I – IV, Saint-Petersbourg, 1892-1899.
Osman Fikri Sertkaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995.
Ahmet Taşağıl, Gök-Türkler, I, Ankara,1995; II, Ankara, 1999.
Talât Tekin, Orhon Yazıtları, Ankara, 1988.

* Dipnotlarda dikkatlere sunulan kaynaklara bibliyografya’da yer verilmemiştir.